CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Communicative Set 6 with Solutions

Students must start practicing the questions from CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Communicative with Solutions Set 6 are designed as per the revised syllabus.

CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Communicative Set 6 with Solutions

समय: 3 होराः
पूर्णांका: 80

सामान्यनिर्देशाः

1. कृपया सम्यक्तया परीक्षणं कुर्वन्तु यत् अस्मिन् प्रश्नपत्रे 18 प्रश्नाः सन्ति ।
2. अस्मिन् प्रश्नपत्रे चत्वारः खण्डा सन्ति ।
3. प्रत्येकं खण्डम् अधिकृत्य उत्तराणि एकस्मिन् स्थाने क्रमेण लेखनीयानि ।
4. उत्तरलेखनात् पूर्वं प्रश्नस्य क्रमाङ्क अवश्यं लेखनीयः ।
5. प्रश्नस्य क्रमाङ्क प्रश्नपत्रानुसारम् अवश्यमेव लेखनीयः ।
6. सर्वेषां प्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लेखनीयानि ।
7. प्रश्नानां निर्देशाः ध्यानेन अवश्यं पठनीयाः ।

प्रश्नपत्रस्वरूपम्

• ‘क’ खण्ड: : अपठितावबोधनम् 10 अङ्काः
• ‘ख’ खण्ड: : रचनात्मककार्यम् 15 अङ्काः
• ‘ग” खण्ड: : अनुप्रयुक्तव्याकरणम् 25 अङ्काः
• ‘घ’ खण्डः : पठितावबोधनम् 30 अङ्काः

खण्ड – ‘क’ : अपठितावबोधनम् (10 अङ्का:)

1. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वां प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखतः (10)

स्वतन्त्रभारतस्य सम्पूर्णं दायित्वम् अद्य छात्राणामुपरि अस्ति यतः अद्य ये विद्यार्थिनः सन्ति ते एव श्वः स्वतन्त्र भारतस्य नागरिकाः भविष्यन्ति । भारतस्य उन्नतिः पतनञ्च तेषामेव उन्नति पतनयोः निर्भरे स्तः । अतः छात्राः स्वभाविजीवनस्य निर्माणम् अतीव सतर्कतया सावधानतया च कुर्युः, इदमेव तेभ्यः अपेक्षते । ते प्रत्येकं क्षणं स्वराष्ट्रं स्वसमाजं, स्वधर्मं, स्वसंस्कृतिञ्च स्वनेत्रयो: पुरतः निक्षिपेयुः यतः तेषां जीवनेन राष्ट्रं किञ्चिद् बलं प्राप्तुं शक्नुयात् ।
ये छात्राः राष्ट्रीयदृष्टिकोणात् स्वजीवनस्य निर्माणं न कुर्वन्ति, ते राष्ट्राय समाजाय वा भारभूताः एव भवन्ति । विद्यार्थिनां लक्ष्यं विद्योपार्जनमेवास्ति। विद्योपार्जनम् कृत्वा एव ते राष्ट्रं प्रति स्वकर्तव्यस्य निर्वाहं कर्तुं शक्नुवन्ति ।

प्रश्ना
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)

(i) छात्राणामुपरि कस्य दायित्वम् अस्ति ?
(ii) विद्यार्थिनां लक्ष्यं किम् ?
(iii) के स्वतन्त्र भारतस्य नागरिकाः सन्ति ?
उत्तर:
(i) स्वतन्त्रभारतस्य
(ii) विद्योपार्जनम्
(iii) विद्यार्थिन:

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) (2 × 2 = 4)
(i) छात्रेभ्यः किम् अपेक्षते ?
(ii) कीदृशा: छात्रा : राष्ट्राय समाजाय वा भारभूताः एव भवन्ति ?
(iii) छात्राः कदा राष्ट्रं प्रति स्वकर्त्तव्यस्य निर्वाहं कर्तुम् शक्नुवन्ति ?
उत्तर:
(i) छात्रा: स्वभाविजीवनस्य निर्माणम् अतीव सतर्कतया सावधानतया च कुर्यु:, इदमेव तेभ्यः अपेक्षते।
(ii) ये छात्राः राष्ट्रीयदृष्टिकोणात् स्वजीवनस्य निर्माणं न कुर्वन्ति, ते राष्ट्राय, समाजाय वा भारभूताः एव भवन्ति।
(iii) विद्योपार्जनम् कृत्वा एव छात्रा: राष्ट्र प्रतिस्वकर्तव्यस्य निर्वाहं कर्तुम् शकुवन्ति।

(इ) अस्य अनुच्छेदस्य कृते एकं उचितं शीर्षकं लिखत । (1 × 1 = 1)
उत्तर:
शीर्षकं-विद्यार्थिनां लक्ष्यं / विद्योपार्जनम्/ सुसंस्कृता: नागरिका: / स्वतन्त्रभारतस्य नागरिका:।

(ई) निर्देशानुसारं शुद्धम् उत्तरं विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत – (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)

(i) अनुच्छेदे ‘छात्राणाम्’ इत्यस्य कः पर्यायः आगतः ?
(अ) तेषाम्
(ब) भारतस्य
(स) विद्यार्थिन:
(द) विद्यार्थिनाम्
उत्तर:
(द) विद्यार्थिनाम्

(ii) ‘शक्नुयात्’ इति पदे कः लकारः ?
(अ) लट्
(ब) लोट्
(स) लृट्
(द) विधिलिङ्ग
उत्तर:
(द) विधिलिङ्ग

(iii) ‘पृष्ठत:’ इत्यस्य पदस्य कः विपर्ययः अनुच्छेदे आगतः ?
(अ) पुरतः
(ब) ते
(स) ये
(द) तेभ्यः
उत्तर:
(अ) पुरतः

(iv) ‘तेषामेव’ उन्नति-पतनयोः अत्र ‘तेषाम् ‘ पदं कस्मै प्रयुक्तम् ?
(अ) नागरिकेभ्यः
(ब) शिक्षकेभ्यः
(स) छात्रेभ्य:
(द) राष्ट्राय
उत्तर:
(स) छात्रेभ्य:

खण्ड़-‘ख’ : रचनात्मकं कार्यम् (15 अड्डाः)

2. भवान् अनुजः । भवतः विद्यालये पर्यावरणदिवसः मानितः । तस्य वर्णनं कुर्वता मित्रम् अमितं प्रति अधोलिखिते पत्रे रिक्तस्थानानि मञ्जूषायां प्रदत्तपदैः पूरयित्वा पत्रं पुनः लिखत । (1⁄2 × 10 = 5)

अशोक विहार:
….(i)…..
तिथि : ………..
प्रिय मित्र अमित !
सस्नेहं ….(ii)….
अत्र कुशलं तत्र अस्तु । गतसप्ताहे अस्माकं विद्यालये …(iii)…. मानितः । तस्मिन् …(iv)… सर्वत्र हरीतिमा एव आसीत् । सर्वैः …(v)… विद्यालय: पादपैः सुशोभितः कृतः । सर्वप्रथमं प्रधानाचार्येण एकः …(vi)… आरोपितः । तदनन्तरं सर्वान् छात्रान् सः पर्यावरणस्य …(vii)… प्रेरितान् अकरोत् । प्रधानाचार्यस्य अवबोधन वचनैः सर्वे एव छात्रा : …(viii)… अभवन्। विद्यालयेन पर्यावरण विषये कृतः एष: …(ix)… तु प्रशंसनीयः । भवतः विद्यालये पर्यावरणरक्षार्थं कीदृशं कार्यं भवति तत् अवश्यं लिखतु । शेष सर्वं कुशलम् । मातृपितृभ्यां चरणवन्दना ।
तव अभिन्नं मित्रम्
…(x)…

मञ्जूषा
पादपः, छात्रैः, पर्यावरण दिवसः, नमोनमः, अनुजः, प्रयासः, उत्साहिताः, रक्षणार्थम्, दिवसे, दिल्लीतः
उत्तर:
अशोक विहार:
दिल्लीत:
तिथि : ……………
प्रिय मित्र अमित !
सस्नेहं नमोनम:
अत्र कुशलं तत्र अस्तु। गतसप्ताहे अस्माकं विद्यालय पर्यावरण दिवस: मानितः। तस्मिन् दिवसे सर्वत्र हरीतिमा एव आसीत्। सर्वै: छात्रै: विद्यालयः पादपैः सुशोभित: कृतः। सर्वप्रथमं प्रधानाचार्येण एकः पादप: आरोपितः। तदनन्तरं सर्वान् छात्रान् सः पर्यावरणस्य रक्षणार्थम् प्रेरितान् अकरोत्। प्रधानाचार्यस्य अवबोधन वचनै: सर्वे एव छात्रा: उत्साहिताः अभवन्। विद्यालयेन पर्यावरण विषये कृतः एषः प्रयासः तु प्रशंसनीयः।
भवतः विद्यालये पर्यावरणरक्षार्थं कीदृशं कार्यं भवति तत् अवश्यं लिखतु।
शेष सर्वं कुशलम्। मातृपितृभ्यां चरणवन्दना।
तव अभिन्नं मित्रम्
अनुज:

3. मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया चित्रं दृष्ट्वा पञ्चवाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5)

मञ्जूषा
चिकित्सालय:, औषधालय, रुग्णा:, उपचार:, अहर्निशम्, सेवाम्, चिकित्सकाः जनाः, स्वस्थः, वाहनानि
उत्तर:
(i) अस्मिन् चित्रे एकः चिकित्सालयः अस्ति।
(ii) अत्र अनेके रुग्यः दृश्यन्ते।
iii) चिकित्सका: अहर्निशम् रुग्णानां सेवां कुर्वन्ति।
(iv) अत्रतः जनाः स्वस्थाः भूत्वा गृहं गच्छन्ति।
(v) अत्र श्रेष्ठतम: औषधालयः अपि अस्ति।

अथवा

‘छात्र – जीवनम्’ इति विषयम् अधिकृत्य मञ्जूषायां प्रदत्तशब्दानां सहायतया पञ्च वाक्यानि संस्कृतेन लिखत । (1 × 5 = 5)

मञ्जूषा
जीवनस्य, आधार: विद्यार्जनम्, कुर्वन्ति, संस्कारान् धारयन्ति, आज्ञापालनम्, शिष्टाचारम् स्वाध्यायम् गुणानाम्, विकास:, फलति, परिश्रमः, अपि, विकसति, च, एवम् ।
उत्तर:
(i) विद्यार्जनम् छात्रस्य जीवनस्य आधारः अस्ति ।
(ii) उत्तमाः छात्राः उचितान् संस्कारान् धारयन्ति ।
(iii) आज्ञापालनं तेषां परमकर्तव्यम् अस्ति ।
(iv) आदर्शछात्रा : राष्ट्रस्य श्रेष्ठनागरिकाः भविष्यन्ति ।
(v) स्वाध्यायं छात्राणां प्रमुखं गुणम् अस्ति ।

4.
अधोलिखितं संवादं मञ्जूषाप्रदत्तपंक्तिसहायतया पूरयित्वा पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत । (1⁄2 × 10 = 5)

बक: – अयि भी मण्डूकाः शृणुत । अस्त जलाशयस्य जलं शीघ्रमेव शुष्कं भविष्यति ।
मण्डूकाधिपतिः – (i) ____
बक: – इदानीं भवत: प्राणरक्षार्थम् एक एव उपायः ।
मण्डूकाधिपतिः : (ii) ____
बक: – अत्र समीपे एव एकः बृहदाकार : जलाशय: । (iii) __ कदापि न शुष्यति । तत्र गन्तव्यम् ।
मण्डूकाधिपतिः – (iv) ____
बक: – भोः माम् मित्रं वदथ । मित्रस्य कर्तव्यम् (v) __ मित्ररक्षा । अतः अहमेव युष्मान् तंत्र नेष्यामि।
मण्डूकाधिपतिः – (vi) ____
बक: – (vii) __ अहं द्वित्रिवारं गमनागमनं करिष्यामि। एकवारं पञ्च एव (viii) __ नेष्यामि ।
मण्डूकाधिपतिः – (ix) __ प्रथमपञ्च आगत्य बकस्य पृष्ठम् आरोहन्तु । एवं बकेन शनैः शनैः पर्वतशिखरे उपविश्य सर्वे मण्डूका भक्षिता: । अत: (x) __ ।

मञ्जूषा
नूनम् अतीव परोपकारी भवान् । भोः मण्डूकाः । पक्ति रचयतु, ननु सत्यं किम ? वयं तु बहवः ? त्वम् एकः एव, हा हन्त ! कथमस्माकं प्राणरक्षा भविष्यति, भो मित्र ! कथं वयं तत्र गमिष्यामः ? शीघ्रं कथय । अस्माकं प्राणाः व्याकुलाः भवन्ति, मण्डूकान् विश्वस्ते नीति विश्वसेत, अलं चिन्तया, आपदि, तस्य जलं
उत्तर:
बक: – अयि भी मण्डूकाः शृणुत । अस्त जलाशयस्य जलं शीघ्रमेव शुष्कं भविष्यति ।
मण्डूकाधिपतिः – हा हन्त ! कथमस्माकं प्राणरक्षा भविष्यति ?
बक: – इदानीं भवत: प्राणरक्षार्थम् एक एव उपायः ।
मण्डूकाधिपतिः : शीघ्रं कथय । अस्माकं प्राणाः व्याकुलाः भवन्ति ।
बक: – अत्र समीपे एव एक: बृहदाकार: जलाशयः । तस्य जलं कदापि न शुष्यति । तत्र गन्तव्यम् ।
मण्डूकाधिपतिः – भो मित्र । कथं वयं तत्र गमिष्यामः ?
बक: – भोः माम् मित्रं वदथ । मित्रस्य कर्तव्यम् आपदि मित्ररक्षा । अतः अहमेव युष्मान् तत्र नेष्यामि ।
मण्डूकाधिपतिः – भो मण्डूकाः। पंक्ति स्वयतु, ननु सत्यम् किम् ? वयं तु वहवः, त्वम् एकः एव।
बक: – अलं चिन्तया अहं द्वित्रिवारं गमनागमनं करिष्यामि। एकवारं पज्च एव मण्डूकान् नेष्यामि।
मण्डूकाधिपतिः – नूनम अतीव परोपकारी भवस्। भो: मण्डूकाः। प्रथमपक्च आगत्य बकस्य पृष्ठम् आरोहन्तु। एवं बकेन शनै: शनै: पर्वतशिखरे उपविश्य सर्वे मण्डूका: भक्षिताः। अतः विश्वस्ते नीति विश्वसेत।

अथवा

अधोलिखितां कथां मञ्जूषाया: सहायतया पूरयित्वा पुनः लिखत- (1⁄2 × 10 = 5)

पुरा गुजरातप्रदेश एकस्मिन् ग्रामे एक (i)__ आसीत् । तत्र द्विशतं छात्रा : गुरुभ्यः अनेकान् (ii)__ पठन्ति स्म । योजनादिवस्थाम् एका (iii)__ संस्था अकरोत् । एकदा (iv)__ अवसत् । किन्तु कोऽपि रुग्ण: तस्य समीपे (v)__ न आगच्छत्। वैद्यराजः (vi) __ छात्रेभ्यः एकं वैद्यं प्रेषितवन्तः । सः त्रीन् मासान् तत्र अपृच्छत् किम् अत्र कोऽपि रोगी न भवति ? प्रधानाचार्य : विहस्य अवदत्-वैद्यराज ! अस्य एकं रहस्यम् अस्ति । अत्र सर्वे तदा (vii) __ कुर्वन्ति यदा ते (viii) __ अनुभवन्ति । यदा तेषां भोजनेन तृप्तिः भवति, ततः पूर्वम् एव ते भोजनं त्यजन्ति । एतत् एव एतेषां (ix) __ रहस्माम् । भवान् जानाति एव यत् स्वस्था: नरा: (x)__ न सेवन्ते । तद्वचनं श्रुत्वा वैद्य : हसित्वा अवदत् – अत्र मम उपयोगः न अस्ति । अहं गच्छामि। नमस्कारः । यत्र रोगः तत्र वैद्यः ।

मञ्जूषा
औषधं, गुरुकुलम्, स्वास्थ्यस्य, तीव्रक्षुधाम्, भोजनं, चिकित्सायै, नगरस्थिता, प्रधानाचार्यम्, विषयान्, संस्थाधिकारिणः
उत्तर:
पुरा गुजरातप्रदेश एकस्मिन् ग्रामे एक गुरुकुलम् आसीत् । तत्र द्विशतं छात्रा : गुरुभ्यः अनेकान् विषयान् पठन्ति स्म । योजनादिवस्थाम् एका नगरस्थिता संस्था अकरोत् । एकदा संस्थाधिकारिण: छात्रेभ्यः एकं वैद्यं प्रेषितवन्तः । सः त्रीन् मासान् तत्र अवसत् । किन्तु कोऽपि रुग्णः तस्य समीपे चिकित्सायै न आगच्छत् । वैद्यराजः प्रधानाचार्यम् अपृच्छत् किम् अत्र कोऽपि रोगी न भवति ? प्रधानाचार्य विहस्य अवदत् – वैद्यराज ! अस्य एकं रहस्यम् अस्ति । अत्र सर्वे तदा भोजनं कुर्वन्ति यदा ते तीव्रक्षुधाम् अनुभवन्ति । यदा तेषां भोजनेन तृप्तिः भवति, ततः पूर्वम् एव ते भोजनं त्यजन्ति । एतत् एव एतेषां स्वास्थ्यस्य रहस्यम् । भवान् जानाति एव यत् स्वस्था: नरा: औषधं न सेवन्ते तद्वचनं श्रुत्वा वैद्यः हसित्वा अवदत्-अत्र मम उपयोगः न अस्ति । अहं गच्छामि। नमस्कारः । यत्र रोगः तत्र वैद्यः ।

खण्ड – ‘ग’ : अनुप्रयुक्तव्याकरणम् (25 अङ्काः)

5. अधोलिखितेषु वाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समुचितं सन्धिं विच्छेदं वा कुरुत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)

(i) तौ + आपि योग्यौ सुशीलौच ।
(ii) नैतदस्त्रं मनुष्येषु प्रयोक्तव्यं कथं + चन ।
(iii) सावधूः पत्युर्गृहम् प्रति गच्छति ।
(iv) बालोऽवदत् अहम् पठितुम् इच्छामि ।
(v) भो स्वागतम् अस्मिन् अरुणाचले ।
उत्तर:
(i) तावपि,
(ii) कथञ्चन,
(iii) पत्युः+ गृहम्,
(iv) बालो + अवदत्
(v) सु + आगतम्

6. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां समासं विग्रहं वा प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)

(i) ‘पिककाकौ उड्डीयेते ।’
(अ) पिकाः च काका: च
(ब) पिकः च काकः च
(स) पिक: च काकः तयोः समाहारः
(द) काका: पिक: च
उत्तर:
(ब) पिकः च काकः च

(ii) क्लेशपरम्परा कस्य मानसं न संतापयति ।
(अ) क्लेशेन परम्परा
(ब) क्लेशानां परम्परा
(स) क्लेश परम्परा
(द) क्लेशाय परम्परा
उत्तर:
(ब) क्लेशानां परम्परा

(iii) “अयं वानरः यथेच्छं फलानि खादति ।”
(अ) इच्छाया सहितम्
(ब) इच्छाम् अनतिक्रम्य
(स) इच्छाभिः अनतिक्रम्य
(द) इच्छायाः पश्चात्
उत्तर:
(ब) इच्छाम् अनतिक्रम्य

(iv) ‘वने पशवः पक्षिणः च निवसन्ति।’
(अ) पशुपक्षी
(ब) पशवः पक्षिणः
(स) पशुपक्षिणः
(द) पक्षिपशुः
उत्तर:
(स) पशुपक्षिणः

(v) कुम्भकार: घटं निर्मापयति ।
(अ) कुम्भं करोति इति
(ब) कुम्भः क्रियते
(स) कुम्भाय करोति
(द) कुम्भेन करोति
उत्तर:
(अ) कुम्भं करोति इति

7. अधोलिखितवाक्येषु रेखाङ्कितपदानां प्रकृतिप्रत्ययौ संयोज्य विभज्य वा समुचितम् उत्तरं प्रदत्तविकल्पेभ्यः चित्वा लिखत । (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 ×4= 4)

(i) परश्वः वयम् ऐतिहासिक स्थलानि दृष्टुं गमिष्यामः ।
(अ) इतिहास + घञ
(ब) इतिहास + ठक्
(स) इतिहास + तल्
(द) इतिहास + इक
उत्तर:
(ब) इतिहास + ठक्

(ii) मम मित्रम् धनवान् अस्ति ।
(अ) धन मतुप्
(ब) धन क्तवतु
(स) धन वान्
(द) धन वत्
उत्तर:
(अ) धन मतुप्

(iii) दीपिका क्रिकेट-कीडायाम् कुशल + टाप् अस्ति ।
(अ) कुशला
(ब) कुशली
(स) कुशलिनी
(द) कुशल आ
उत्तर:
(अ) कुशला

(iv) पर्यावरणरक्षणम् अस्माकं नीति + ठक् कर्तव्यम् ।
(अ) नीतिकम्
(ब) नितिकम्
(स) नैतिक
(द) नैतिकम्
उत्तर:
(द) नैतिकम्

(v) तस्य निर्धनता कथं दूरी भवेत् ।
(अ) निर धनता
(ब) निर्धन तल्
(स) निर्धन आ
(द) निरधन ता
उत्तर:
(ब) निर्धन तल्

8. वाष्पयाने यात्रिणां वार्तालापं कुरुतः। प्रथमः कर्तृवाच्ये द्वितीयः च कर्मवाच्ये वदति । वाच्यानुसारं रिक्तस्थानानि पूरयत- (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)

(i) प्रथमः- भवान् कुत्र …….(i)……?
(ii) द्वितीय:- मया तु इन्द्रप्रस्थनगरं ………. (ii) …. भवता च।
(iii) प्रथम:- ….(iii)…. तु कार्यवशात् सोनीपतनगरं गच्छामि।
(iv) द्वितीय: …(iv)…. सोनीपतनगरं न गम्यते ।
मञ्जूषा
अहम्, गम्यते, गच्छति, मया
उत्तर:
(i) प्रथम :- भवान् कुत्र गच्छति ?
(ii) द्वितीय:- मया तु इन्द्रप्रस्थनगरं गम्यते भवता च ।
(iii) प्रथम :- अहम् तु कार्यवशात् सोनीपतनगरं गच्छामि ।
(iv) द्वितीयः मया तु सोनीपतनगरं न गम्यते ।

9. अधोलिखितेषु वाक्येषु अंकानां स्थाने संस्कृतपदानि लिखत (केवलं प्रश्नत्रयम् ) (1 x 3 = 3)

(i) स: (5:00) ………… वादने उत्तिष्ठति ।
(ii) दन्तधावनं कृत्वा (5:30) …………. ‘वादने भ्रमणाय गच्छति ।
(iii) तंत्र (7:15) ……………. वादने पर्यन्तं व्यायामम् अपि करोति ।
(iv) गृहमागत्य (8:45) …………. वादने कार्यालयं गच्छति ।
उत्तर:
(i) पज्च (वादने)
(ii) सार्धपक्च ( वादने)
(iii) सपाद सप्त (वादने)
(iv) पादोन नव (वादने)

10. मञ्जूषायाः उचितम् अव्ययपदं चित्वा वाक्येषु रिक्तस्थानानि पूरयत। (केवलं प्रश्नचतुष्टयम्) (1 × 4 = 4)

(i) वयं नेत्राभ्यां …………….. न पश्यामः ।
(ii) यथा पिता …………. एव पुत्रः ।
(iii) अद्य …………. वृष्टिर्भविष्यति ।
(iv) शिशु: …………. विलपति।
(v) बालका: …………. अवकरं न क्षिपन्तु।

मञ्जूषा
उच्चैः, नूनं विना, तथा, यत्र-तत्र
उत्तर:
(i) विना
(ii) तथा
(iii) नूनं
(iv) उच्चैः
(v) त्र-तत्र

11. अधोलिखितवाक्येषु रेखांकितपदस्य शुद्धम् उत्तरं प्रदत्त विकल्पेभ्यः चित्वा वाक्यं पुनः उत्तरपुस्तिकायां लिखत । (केवलं प्रश्नत्रयम्) (1 × 3 = 3)

(i) प्रातः काले अहम् उपवने भ्रमणं करोषि ।
(अ) करोति
(ब) कुरु
(स) कुर्मः
(द) करोमि
उत्तर:
(द) करोमि

(ii) सदैव सत्यं ब्रूयात् प्रियः ब्रूयात् ।
(अ) प्रिया
(ब) प्रिये
(स) प्रियम्
(द) प्रियात्
उत्तर:
(स) प्रियम्

(iii) मम मनः निर्मलः अस्ति ।
(अ) निर्मला
(ब) निर्मलम्
(स) निर्मली
(द) निर्मले
उत्तर:
(ब) निर्मलम्

(iv) भवान् निर्धनेभ्यः धनं यच्छ ।
(अ) यच्छथ
(ब) यच्छताम्
(स) यच्छाम्
(द) यच्छतु
उत्तर:
(द) यच्छतु

खण्ड-‘घ’ : पठितावबोधनम् (30 अङ्करः)

12. अधोलिखितं गद्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत ।

राजा उवाच – भगवन्! भवन्मनोरथं पूरयित्वा आत्मानम् अनुगृहीतं कर्तुम् इच्छामि । आदिश्यताम्, किं करवाणि ? विप्रः उवाच – यदि भवान् प्रीतः, तदा त्वत्तः, एकस्य चक्षुषः दानम् इच्छामि येन मम लोकयात्रा निर्बाधा भवेत् । तत् श्रुत्वा राजा अचिन्तयत् – “लोके चक्षुर्दानं दुष्करमेव । नूनम् ईदृशं दानम् इच्छन् अयं याचकः केनापि प्रेरितः स्यात् । अथवा भवतु नाम। किं बहु चिन्तनेन । ” इति विचार्य राजा अभाषत भो मित्र ! किमेकेन चक्षुषा, अहं भवते चक्षुर्द्धयमेव प्रयच्छामि इति ।
राज्ञः नेत्रदानार्थं निश्चयं ज्ञात्वा अमात्या: विषण्णाः भूत्वा अवदन् – महाराज ! अलम् एतावता दुस्साहसेन, प्रभूतं धनं दीयताम् ।

प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1⁄2 × 2 = 1)
(i) लोके किं दुष्करम् अस्ति ?
(ii) लोकयात्रा कीदृशी भवेत् ?
(iii) क: आत्मानम् अनुग्रहीतं कर्तुम् इच्छति ?
उत्तर:
(i) चक्षुर्दानं
(ii) निर्बाधा
(iii) राजा

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2)

(i) राज्ञ: नेत्रदानाय निश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः किमवदन् ?
(ii) राजा विचार्य किम् अभाषत् ?
(iii) अमात्या कथम् विषण्णाः अभवन् ?
उत्तर:
(i) राज्ञ: नेत्रदानाय निश्चयं ज्ञात्वा अमात्या: अवदन्महाराज! अलम् एतावता दुस्साहसेन प्रभूतं धनं दीयताम्।
(ii) राजा विचार्य अभाषत- भो मित्र ! किमेकेन चक्षुषा, अहं भवते चक्षुर्द्वयमेव प्रयच्छामि इति।
(iii) नेत्रदानार्थ निश्चयं ज्ञात्वा अमात्याः विषण्णाः अभवन्।

(इ) निर्देशानुसारम् उचितम् उत्तरं लिखत – ( केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2)

(i) ‘नेत्रम् ‘ इत्यर्थे किं पदं गद्यांशे प्रयुक्तम् ?
(ii) ‘ईदृशम्’ इति कस्य पदस्य विशेषणम् ?
(iii) ‘लोकयात्रा निर्वाधा: ‘ अत्र किं विशेष्य पदं ?
उत्तर:
(i) चक्षु:
(ii) दानस्य/दानम्
(iii) लोकयात्रा

13. अधोलिखितं श्लोकं पठित्वा निर्देशानुसारं प्रश्नान् उत्तरत । (5)
नास्ति विद्यासमं चक्षुः नास्ति सत्यसमं तपः ।
नास्ति रागसमं दुःखं नास्ति त्यागसमं सुखम् ।।

प्रश्ना:
(अ) एकपदेन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1⁄2 × 2 = 1)
(i) कया समं चक्षुः नास्ति ?
(ii) त्यागसमं किं नास्ति?
(iii) केन समं दु:खं न अस्ति ?
उत्तर:
(i) विद्यया
(ii) सुखम्
(iii) रागेण

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत – (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) केन समं तप: नास्ति ?
(ii) त्यागसमं किं नास्ति ?
(iii) तपः केन समं नास्ति ?
उत्तर:
(i) सत्येन सम तप: नास्ति।
(ii) त्यागेन समं सुखम् नास्ति।
(iii) तप: सत्येन समम् नास्ति।

(इ) निर्देशानुसारम् उत्तरं लिखत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) ‘सज्चय’ इत्यस्य विलोमपदम् अत्र किं प्रयुक्तम् ?
(ii) ‘नेत्रम्’ इत्यर्थे अत्र किं पदं प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘चक्षु:’ अस्य किं क्रियापदम् अत्र प्रयुक्तं ?
उत्तर:
(i) ‘त्याग’ इति
(ii) चक्षु:
(iii) अस्ति

14. अधोलिखितं नाट्यांशं पठित्वा प्रदत्तप्रश्नानाम् उत्तराणि संस्कृतेन लिखत- (1 × 2 = 2)

काक: – रे परभृत! अहं यदि तव सन्ततिं न पालयामि तर्हि कुत्र स्युः पिकाः ? अतः अहमेव करुणापरः ।
राजहंस: – शान्तं शान्तं अहमेव नीरक्षीरविवेकी पक्षिणां राजा ।
बक: – धिक् युष्मान्, अहमेव सर्वशिरोमणिः । (ततः प्रविशति प्रकृतिमाता )
प्रकृति: – ( सस्नेहम्) अलम् अलम् मिथः कलहेन । अहं प्रकृतिः एव युष्माकं जननी। यूयं सर्वे मम प्रियाः । सर्वेषामेव महत्त्वं विद्यते यथासमयम् । सर्वैः एव मे शोभा न तावत् कलहेन समयं वृथा यापयेत।”

(अ) एकपदेन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1⁄2 × 2 = 1)
(i) पिकस्य सन्ततिं कः पालयति ?
(ii) नीर क्षीर विवेकी कः पक्षी कभ्यते ?
(iii) सर्वे पक्षिणः कस्याः प्रियाः ?
उत्तर:
(i) काक:
(ii) राजहंस
(iii) प्रकृते:

(आ) पूर्णवाक्येन उत्तरत- (केवलं प्रश्नद्वयम्) (1 × 2 = 2)
(i) सर्वै: एव कस्याः शोभा वर्तते ?
(ii) क: एव करुणापर: ?
(iii) समय: केन न यापनीय ?
उत्तर:
(i) सर्वै: एव प्रकृते:/प्रकृतिमातुः शोभा वर्तते।
(ii) काकः एव करुणापरः।
(iii) समयः कलहेन न यापनीयः।

(इ) निर्देशानुसारम् शुद्धम् उत्तराणि विकल्पेभ्यः चित्वा लिखत- (केवलं प्रश्नद्वयम् ) (1 × 2 = 2)
(i) ‘करुणापर:’ इति कस्य विशेषणम् ?
(ii) नाट्यांशे ‘परस्परम्’ इति पदस्य समानार्थकं किम् अव्ययपदं प्रयुक्तम् ?
(iii) ‘पक्षिसम्राट’ इति पदं कस्य विशेषणम् ?
उत्तर:
(i) सर्वै: एव प्रकृते:/प्रकृतिमातुः शोभा वर्तते।
(ii) काकः एव करुणापरः।
(iii) समयः कलहेन न यापनीयः।

15. वाक्येषु रेखांकित पदानां स्थाने प्रश्नवाचक पदं प्रश्न निर्माणं कुरुत – (केवलं पञ्च प्रश्नाः) (1 × 5 = 5)

(i) कृषकस्य क्षेत्रे श्रमं कृत्वा सः धनम् अर्जितवान् ।
(ii) काम एवं क्रोधं जनयति ।
(iii) अहमेव सर्वेषाम् पक्षिणः जननी अस्मि ।
(iv) विमूढधी अपक्वम् फलम् खादति ।
(v) आकाशात् उल्काः पतन्ति स्म ।
(vi) अरुणाचले पर्यावरणं शुद्धम् ।
उत्तर:
(i) कृषकस्य क्षेत्रे किम् कृत्वा स: धनम् अर्जितवान् ?
(ii) काम एव कम/किम् जनयति ?
(iii) अहमेव केषाम् पक्षिणः जननी अस्मि ?
(iv) क: अपक्वम् फलं खादति ?
(v) आकाशात् का: पतन्ति स्म ?
(vi) अरुणाचले पर्यावरणं कीदृशं ?

16. मञ्जूषातः समुचितं पदं चित्वा अधोलिखितश्लोकस्य अन्वयं पूरयत- (1⁄2 × 4 = 2)

‘जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः पूर्यते घटः ।
सहेतुः सर्वविद्यानां धर्मस्य चं धनस्य च ।

अन्वयः – (यथा ) जलबिन्दुनिपातेन …(i)… घटः पूर्यते ( तथैव) सर्वविद्यानां … (ii) …. च धनस्य …(iii)… सः एव …(iv) …|

मञ्जूषा
हेतु:, च, धर्मस्य, क्रमशः ।
उत्तर:
(यथा) जलबिन्दुनिपातेन क्रमशः घटः पूर्यते (तथैव) सर्वविद्यानां धर्मस्य च धनस्य च स: एव हेतु:।

मञ्जूषायाः साहाययेन श्लोकस्य भावार्थे रिक्तस्थानपूरयित्वा तं पुन: लिखत- (1⁄2 × 4 = 2)

काक: कृष्णः पिक: कृष्णः, को भेद: पिकक कयोः।
सत्तसमये प्राप्ते, काक: काक: पिक: पिक:॥
भावार्थ: – पिकस्य काकस्य च वर्णः कृष्णः भवति परन्तु यदा …(i)… आगच्छति तदा पिकस्य मधुरेण स्वरेण ज्ञायते यत् द्वयो: मध्ये क: …(ii)… अस्ति अन्यथा द्वयो: एव वर्ण: …(iii)… एव भवति। काकस्य स्वर: कर्णकटु: भवति तथापि स: सर्वं वर्ष ‘का-का’ इति करोति। एतद्विपरीतं पिकस्य वर्ण: …(iv)… कर्णप्रिय: च भवति परन्तु सः केवलं वर्षर्तो एव कूजति न तु अयथाकालः।
उत्तर:
पिकस्य काकस्य च वर्ण: कृष्णः भवति परन्तु यदा वसन्तकाल: आगच्छति तदा पिकस्य मधुरेण स्वरेण ज्ञायते यत् द्वयोः मध्ये क: भेद: अस्ति अन्यथा द्वयोः एव वर्ण: कृष्ण: एव भवति। काकस्य स्वरः कर्णकटु: भवति तथापि सः सर्वं वर्ष ‘का-का’ इति करोति। एतद्विपरीतं पिकस्य वर्ण: मधुर: कर्णप्रियः च भवति परन्तु स: केवलं वर्षत्तौ एव कूजति न तु अयथाकालः।

17. रेखाकित पदानां प्रसंङ्गानुसारम् उचित अर्थ चित्वा लिखत (केवलं प्रश्न चतुष्टयम्) (1×4 = 4)

(i) माधुर्यम् अक्षर व्यक्तिः पदच्छेस्तु सुस्वरः ।
(अ) कोमलतया वर्णोच्चरणं
(ब) शर्करा युक्तं
(स) मधु सहितं
(द) स्वादिष्टम्
उत्तर:
(अ) कोमलतया वर्णोच्चरणं

(ii) प्राज्ञ: कलहान्तानि हर्याणि परिवर्जयेत् ।
(अ) भवनीय
(ब) राजभवनानि
(स) विद्या भवनानि
(द) पुष्पाणि
उत्तर:
(ब) राजभवनानि

(iii) शक्रः तस्य त्यागवृत्तिं प्रशंसन् अवदत्।
(अ) निन्दन्
(ब) वंदन्
(स) स्तुवन्
(द) कुर्वन्
उत्तर:
(स) स्तुवन्

(iv) अवक्रता यथाचित्ते तथा वाचि भवते ।
(अ) सरलता
(ब) कठिनता
(स) मधुरता
(द) कठोरता
उत्तर:
(अ) सरलता

(v) द्रोणपुत्रः सव्येन पाणिना चक्रं गृहीतवान् ।
(अ) जलेन
(ब) पणेन
(स) हस्तेन
(द) पादेन
उत्तर:
(स) हस्तेन

18. अधोलिखितां कथां मञ्जूषापदैः रिक्तस्थानानि पूरयित्वा पुनः लिखतः (1⁄2 × 8 = 4)

अथ एकदा भगवान बोधसत्व: …(i)… शिविनां राजा वभूव । सः बाल्यात् एव वृद्धोपसेवी …(ii)…, शास्त्रपारङ्गतः च आसीत्। जनकल्याणकर्मसु रतः असौ …(iii)… प्रजा: पालयति स्म । कारुण्य- -ऑदार्यादिसद्गुणोपेतः स नगरस्य …(iv)… धन-धान्यसमृद्धाः दानशाला: अकारयत् । तत्र अर्थिनां समूहः अन्न-पान- वसन-रजत- सुवर्णादिकानि …(v)… वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत् । राज्ञः दानशीलतां आकर्ण्य देशान्तरेभ्योऽपि …(vi)… तं देशम् आयान्ति स्म । अथ कदाचित दानशालासु विचरन् स राजा बहुधनलाभेन …(vii)… अर्थिनां विरलसंख्यां विलोक्य अचिन्तयत् ‘मम अर्थिनः तु धन लाभ मात्रेण सन्तोषं भजन्ते । नूनं ते दानवीरा …(viii)… यान् याचकाः शरीरस्य अङ्गानि अपि याचन्ते। ‘ एवं राज्ञः स्वेषु गत्रेष्वपि निरासक्तिं विज्ञाय सकलं ब्रह्माण्डं व्याकुलं सञ्जातम् ।

मञ्जूषा
जनाः, सौभाग्यशालिनः अभीष्टानि, पुत्रवत्, बहुजन्मार्जितपुण्य फलैः समन्ततः, विनयशीलः, सन्तुष्टानाम्
उत्तर:
अथ एकदा भगवान बोधसत्व: बहुजन्मार्जितपुण्य फलै: शिविनां राजा वभूव। स: बाल्यात् एव वृद्धोपसेवी, विनयशील:, शास्त्रापारङ्जतः च आसीत्। जनकल्याणकर्मसु रतः असौ पुत्रवत् प्रजाः पालयति स्म। कारुण्य-ऑदार्यादिसदुगुणोपेतः स नगरस्य समन्ततः धनःधान्यसमृद्धाः दानशालाः अकारयत्। तत्र अर्थिनां समूह: अन्न-पान-वसन-रजत-सुवर्णादिकानि अभीष्टानि वस्तूनि प्राप्य सन्तुष्टः अभवत्। राज्ञः दानशीलतां आकर्ण्य देशान्तरेभ्योऽपि जनाः त देशम् आयान्ति स्म। अथ कदाचित दानशालासु विचरन् स रजा बहुधनलाभेन सन्तुष्टानाम् अर्थिनां विरलसंख्यां विलोक्य अचिन्तयत् ‘ मम अर्थिन: तु धन लाभ मात्रेण सन्तोषं भजन्ते। नूनं ते दानवीरा: सौभाग्यशालिन: यान् याचका: शरीरस्य अङ्भानि अपि याचन्ते।’ एवं राज्ञ: स्वेषु गात्रेष्वपि निरासक्ति विज्ञाय सकलं ब्रह्माण्डं व्याकुलं सज्जातम्।

The post CBSE Sample Papers for Class 10 Sanskrit Communicative Set 6 with Solutions appeared first on Learn CBSE.